Stichting Oudheidkamer Oostzaan

Ganzenveren en kroontjespennen
(vervolg van gister)

Ganzenveren
De stalen pen is pas in de negentiende eeuw uitgevonden en voor die tijd werd er vooral geschreven met de ganzenveer. Daarvoor, tot de zestiende eeuw, was de rietpen hier te lande het meest gebruikte schrijfgerei. Maar in die tijd werd er nog nauwelijks geschreven, deels omdat de meeste mensen nog niet schrijven konden en deels omdat papier en ander schrijfmateriaal nog nauwelijks voor handen was.

Een fragment van de
Grafbrief van Claes Compaen

Met hamer en beitel kon de timmerman zijn merktekens in het hout aanbrengen. Lezen en schrijven was vooral voor een kleine elite. Het gewone volk werd geïnformeerd door fraaie uithangborden, omroepers en verhalenvertellers. De herberg “Het Witte Hert” was dan ook herkenbaar aan het bord waarop een witte hinde zichtbaar was en de brouwerij “De Oranjeboom” werd zichtbaar gemaakt door een tekening van oranjekleurig struikgewas.
De huidige computerschermen worden tegenwoordig overspoeld door icoontjes, kleine afbeeldingen die het betreffende programma vertegenwoordigen. Zo gaan we weer terug in de tijd. Wij moesten vroeger leren schrijven met de kroontjespen en de vulpen en ballpoint waren daarbij uit den boze. Dergelijk modern schrijfgerei zou alleen maar je handschrift verpesten. Nu lijkt het wel alsof velen niet meer een leesbare tekst met de hand kunnen produceren. Schrijven doe je tegenwoordig met een toetsenbord en informatieoverdracht vindt plaats via icoontjes, moderne uithangborden. Zo schreidt de tijd voort en gaan we gelijktijdig weer in de tijd terug. Terug naar de tijd van plaatjes en stadsomroepers. Alleen hebben we de stadsomroepers vervangen door beeldschermen in onze woonkamers en luidsprekers in onze auto’s.

Deze tweewekelijkse rubriek is eerder verschenen in het Noord-Amsterdams Nieuwsblad en het Zaans Stadsblad en wordt verzorgd door Rob Veenman van de Oudheidkamer Oostzaan, bereikbaar via r.veenman@vpcconsult.nl en via postbus 558, 1440 AN Purmerend. Tips, verhalen, meldingen over historische activiteiten en dergelijke zijn van harte welkom.

Ganzenveren en kroontjespennen

Zoals in deze moderne tijd betaamt, schrijf ik deze stukjes op de computer. Maar kun je dat nog schrijven noemen en is typen niet een beter woord? De ganzenveer, de kroontjespen en zelfs de ballpoint wordt tegenwoordig vervangen door het toetsenbord. En het schrijven doe ik ook niet meer met mijn rechter hand, maar met m’n twee wijsvingers. Blind typen met tien vingers heb ik dan ook nooit geleerd, wel het schrijven met kroontjespen en het tekenen met de trekpen. Ook zo’n onding dat allang verdwenen is.

Een fragment van de Grafbrief van Claes Compaen

Schoolbanken
Zoals zo velen van mijn generatie heb ik mijn eerste schooljaren in de ouderwetse schoolbanken doorgebracht. Met z’n tweeën in een bank met een inktpot in het midden. En onder het schrijfblad kon je dan je eigen spullen opbrengen: schriften en boeken en natuurlijk je kroontjespennen en vooral je inktlap. Vooraf gaand aan het schooljaar maakten wij thuis altijd onze eigen inktlappen. Dat was helaas ook noodzakelijk want ik ben ook altijd een flinke sloddervos geweest. Veel van mijn schoolwerk was dan ook besmeurd met inktvlekken, strepen en doorhalingen. Mijn tante was handwerkjuf en zij had voldoende lappen en vooral een bijzondere schaar voor handen. Met die schaar kon je met een zigzag randje knippen zodat wij altijd voorzien waren van een fraaie inktlap. De inktpot in het midden van de schoolbank was voorzien van een schuifdekseltje, een absolute noodzaak want anders droogde de inkt al snel uit. De meester of juf had een grote fles met een speciaal tuutje van waaruit je inktpotje gevuld kon worden. In de hogere klassen mocht je dat zelf doen. (vervolg morgen)

Deze tweewekelijkse rubriek is eerder verschenen in het Noord-Amsterdams Nieuwsblad en het Zaans Stadsblad en wordt verzorgd door Rob Veenman van de Oudheidkamer Oostzaan, bereikbaar via r.veenman@vpcconsult.nl en via postbus 558, 1440 AN Purmerend. Tips, verhalen, meldingen over historische activiteiten en dergelijke zijn van harte welkom.

Drijvend licht

“Wie wat bewaart, heeft wat” is een uitspraak binnen de familie. Waarschijnlijk ingegeven door een ietwat uit de hand gelopen tik om toch maar vooral niets weg te gooien. Mijn opa had dat, mijn vader ook en ik ben er zeker schuldig aan. Naast spullen behelst dat echter ook kennis en dat is niet weg voor slechtere momenten. Als je weet hoe iets werkt of gemaakt kan worden, kan dat zijn voordelen hebben.
Inmiddels zult u begrepen hebben dat we bij de oudheidkamer niet alleen foto’s en documenten, maar ook objecten bewaren. Ook die worden gefotografeerd en zo komen ze dan weer bij u, zoals deze afbeelding van zelf gemaakte “drijvertjes” uit de Tweede Wereldoorlog. Met zo’n drijvertje en wat olie maakte men dan weer een lichtpuntje in de donkere dagen van WO II, te vergelijken met onze tegenwoordige waxinelichtjes. Een poging die waarschijnlijk wel tot succes heeft geleid.
Naar aanleiding van het verhaaltje van gister hoorde ik ook over experimenten op zolder, waar “de jongens” niet gehinderd door enige grondige kennis aan het experimenteren waren geslagen met een agressief zuur en iets wat kon draaien en ook dat zou dan licht moeten kunnen opleveren. Helaas heeft dat alleen geleid tot een gat in het plafond, want ook voorzichtigheid was hen nog niet helemaal op het lijf geschreven.

De duistere oorlog

Ook gedurende de donkere dagen van de oorlog was er soms behoefte aan een lichtpuntje. Naar mate de oorlog vorderde in tijd en de schaarste meer en meer gevolgen ging hebben voor de bevolking in ons land werden de mensen in o.a. Oostzaan ook vindingrijker.
Elektriciteit werd spaarzamer en alternatieven werden bedacht.
Deze noodverlichting werd in de jaren 40-45 bedacht door een dorpsgenoot en bracht nog enig licht in deze duistere dagen.
Een andere veelgenoemde noodoplossing is zeker niet alleen voorbehouden aan Oostzaan, maar werd op veel groter schaal toegepast.
Bij menig gezin, maar ook in sommige bedrijfjes, was het niet ongebruikelijk om een gezinslid of zelfs een klant een tijdje op het zadel van een fiets neer te zetten en vervolgens een aardig eindje te peddelen met als enig doel om met behulp van de dynamo voor een bundeltje licht te zorgen.
Maar zelfs deze alternatieve lichtjes waren voldoende reden om toch voorzichtig te zijn. Wie zich geen rekenschap van gaf dat het geringste spoortje licht, dat naar buiten scheen, redenen waren voor zware straffen door de bezetter, kon zichzelf en zijn gezin toch in enorme problemen brengen.
Wie niet fietste, zat in het donker en wie niet voor verduistering zorgde, zat nog veel donkerder.

Wandberen en andere beezies

Wanneer men alles goed schoonhoudt, de dekens op tijd lucht en de lakens wast, dan hoeft men geen angst te hebben voor ongedierte in de bedstee. Helaas was deze goede gewoonte niet overal ingeburgerd en uit een relaas van vroeger jaren kwam ik te weten dat tijdens een logeerpartij in Amsterdam hier het een en ander mis was gegaan:
Nadat ze te warskip was geweest en weer thuis kwam, zei ze tegen haar moeder: “Der liepen allemaal beezies op de dekens”. Haar moeder erop af en pas nadat ze een schoon laken op het bed had gelegd en de wandberen zich lieten vallen, wilde de familie het geloven.

Wandberen: wandluizen of bedwants die in de naden tussen de planken leven en van menselijk bloed leven. Gezeten tegen de zolder van de bedstee laten zij zich vallen wanneer er vanaf het bed warmte wordt gestraald. Dit laatste kan van een mens zijn of een warmtestralen weerkaatsend wit laken.

Voor wie het idee mocht hebben dat dit niet meer van deze tijd is, verwijs ik naar de website van de GGD in Amsterdam: http://www.ggd.amsterdam.nl/
Wandluizen, ook wel bedwantsen genoemd, zijn insecten die regelmatig worden aangetroffen op plaatsen waar mensen slapen. In het bijzonder hotels en pensions lopen door de snel wisselende gastbezetting een verhoogd risico dit ongedierte in huis te krijgen.
Deze insecten moeten worden bestreden omdat zij door hun steken flinke huidirritaties kunnen veroorzaken en daarnaast een rol kunnen spelen bij het overbrengen van ziekten.

Kom uit de bedstee

Vroeger werd geslapen in een bedstee. Deze was korter dan ons tegenwoordige bed: men sliep in een zittende houding tegen een stapel kussens. Met een koord boven het bed kon de ontwaakte slaper zich overeind trekken, daar is ongetwijfeld een Oostzaans woord voor, maar ik ken het niet. Een van de voordelen van een bedstede was dat hij in de woonkamer kon worden ingebouwd, terwijl hij overdag door de afgesloten deuren toch onzichtbaar was.
Een aparte slaapkamer was daardoor overbodig. Een ander voordeel was dat een bedstee in de winter, doordat het een vrij kleine ruimte was (de kast was niet groter dan het bed zelf), door de lichaamswarmte van de slapers makkelijk opgewarmd kon worden. Hierdoor hoefde er niet gestookt te worden om toch redelijk geriefelijk te kunnen slapen.
Het was voor de meeste Oostzaners een hele omschakeling om de bedstee te verruilen voor een slaapkamer met een echt los staand bed. De woningbouwvereniging had er in ieder geval nog heel wat moeite mee om de huizen zonder bedstee aan de man te brengen. Ten einde raad besloot met de woningen inclusief een ledikant te gaan verhuren, een opmerkelijke vondst.

De bomen spreken ….

…. en de lezers ook. Opnieuw werd er in een reactie op de afbeelding van gisteren een mailtje gestuurd. Deze keer om duidelijk te maken dat we het wat dat betreft niet zo ver en ook niet zo lang geleden nog kunnen terug vinden in ons eigen dorp.
Er zal een tijdsverschil van ongeveer honderd jaar liggen tussen het schilderij van gister en de kleurenfoto van vandaag. In de zestiger jaren van de vorige eeuw werd dus ook in de Haal te Oostzaan dit kunstje nog toegepast om een botsing in de tuin bij nacht en ontij te vermijden. Bomen zijn hard, sommigen willen ze omhelzen, anderen zien er meer in er alles aan te doen om ze te vermijden.

Je maakt wat los ….

Leuk hoor, om naar aanleiding van de verhaaltjes over licht dan weer een spontane reactie te ontvangen. Een van onze lezers stuurde me deze fraaie plaat, de exacte locatie is niet bekend, maar het is wel in deze regio. De aanleiding zijn de wit geschilderde bomen op het erf. Een praktische oplossing om in de tijd voor de (buiten) verlichting niet met je kop tegen de bomen op te lopen. Gold hetzelfde voor de witte onderkant van het huis en de schuur, het zou best kunnen, maar weten doe ik het niet. Wie wel eens naar het zuiden reist en daarbij geen gebruik maakt van die snelle, maar oervervelende autobanen, komt die wit geschilderde bomen ook tegen langs de Route National in het Franse landschap. Het zelfde kunstje vindt dus ook heden ten dage nog plaats. Zie je ook meteen weer veel meer sterretjes aan de hemel.

Bij nacht en ontij

Voor wie was dat vroeger weggelegd? Niet voor de “normaal” hardwerkende mensen. Zij waren meer van het type “met de kippen op stok” en “het krieken van de dag”.

Veel en vaak harde handenarbeid, grote gezinnen met vele mondjes, die allemaal gevuld moesten worden. Jus met kaantjes, veel aardappelen, beperkte hoeveelheid groente en af en toe een stukje vlees en was er eens iets over dan ging dat naar Pa, want die moest het hardste werken.
Nou wat moest je dan met al die lampen? Wie slaapt heeft ze niet nodig en wie nog wakker is, heeft zeker niet genoeg te doen?

Toch was er ook in Oostzaan aan het eind van de 19e eeuw behoefte aan verlichting op straat en op enkele schaarse strategische punten branden er ’s avonds petroleumlampen, een stuk of vijf voor het hele dorp. Veel uitstraling zullen ze niet hebben gehad en het waren meer bakens dan werkelijk verlichting.

Het groeide echter, van vijf naar elf, van petroleum naar gas en uiteindelijk naar elektriciteit. Maar niet zonder slag of stoot en in beperkte mate, slechts gedurende de wintermaanden brandde het licht en dan nog niet later dan half elf en dat alleen bij donkere maan.

Uit onze eigen annalen komt het antwoord van een burgemeester die, gevraagd naar meer straatverlichting, antwoordde: “Fatsoenlijke mensen komen na 9 uur niet meer op straat”.

Licht in duistere zaken

“Draai het licht eens een beetje op”, schoot mij zomaar opeens door de gedachte. Misschien vanwege een associatie met al die paarden en een stallamp, wie zal het zeggen? Die uitspraak was natuurlijk in die tijd nogal letterlijk, immers er werden nog olielampen gebruikt en hoe hoger je die draaide des te meer licht was er. Al te hoog kon echter ook weer niet, want dan ging de lamp loeven en was alles binnen de kortste keren zwart en vet van de oliewalm.
Zelfs toen er voor het eerst sprake van elektrisch licht was, ging de uitspraak nog op, want een lichtknopje werd toen nog vaak “omgedraaid” en niet aangeknipt. Tegenwoordig is de draaiknop zelfs weer terug, maar nu in de vorm van een dimmer, ook daarmee kunnen we het licht hoger en lager draaien. En hoe vanzelfsprekend vinden we dat nu niet allemaal, overal licht waar we dat willen. Dat is wel anders geweest.